علل افت تحصیلی دانش‌آموزان

 شاید برای بسیاری از شما پیش آمده باشد که در دوره‌ای از زمان تحصیل خود از میزان موفقیت تحصیلی‌تان اندکی کاسته شده باشد و به اصطلاح با افت تحصیلی مواجه شده باشید.

معمولاً اینگونه مسائل بیشتر هنگام شروع دوره‌ای‌جدید از آموزش، مثلاً پایان دبستان و شروع مرحله جدید به وجود می‌آیند.متأسفانه معمولا موضوع افت تحصیلی برای والدین، مربیان و معلمان مبهم و پیچیده بوده و کمتر کسی توانسته به ریشه چنین نتایج نامطلوبی که برای بعضی دانش‌آموزان به وجود می‌آید پی ببرد و پاسخگوی این سؤال باشد که چه عواملی باعث بروز این مشکل می‌شوند.

در واقع منظور از افت تحصیلی، کاهش عملکرد تحصیلی دانش‌آموز از سطحی رضایت‌بخش و خوب به سطحی نامطلوب است؛ یعنی مقایسه سطح عملکرد تحصیلی قبلی و فعلی دانش‌آموز بهترین شاخص افت تحصیلی است.البته برای پیدا کردن علل یک مشکل نمی‌توان به یک علت بسنده کرد، بنابر این برای یافتن علل افت تحصیلی باید مسائل گوناگونی را مانند هوش، انگیزه، هدف، روش مطالعه، اضطراب ‌امتحان، توجه و تمرکز و... مورد توجه قرار داد.

یکی از موضوعات مهم در روانشناسی تعلیم و تربیت، موضوع تفاوت‌های فردی است. افراد نه تنها از نظر ویژگی‌های جسمانی با یکدیگر فرق دارند بلکه از نظر هوش، انگیزه، اعتماد به نفس و شرایط خانوادگی و اجتماعی نیز با هم متفاوتند.
مهم‌ترین عوامل فردی که در پیشرفت تحصیلی نقش دارند، عبارتند از: داشتن هدف، انگیزه، اضطراب، روش مطالعه، جنسیت و شرایط عاطفی. مثلاً یکی از مهم‌ترین عواملی که بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد، داشتن هدف است. مسلماً اشخاصی که برای تحصیل خود اهدافی را در نظر می‌گیرند از افرادی که بی‌هدف تحصیل می‌کنند، موفق‌تر خواهند بود. هدف، جهت خاصی به موضوعات درسی می‌دهد و روش مطالعه و یادگیری را آسان‌تر می‌کند.

اعتماد به نفس نیز در چگونگی مطالعه افراد و بازدهی آن بسیار مؤثر است. دانش‌آموزی که اعتماد به‌نفس ندارد نمی‌تواند به خوبی چیزهایی را که می‌خواند به خاطر بسپارد و اگر هم بتواند، چون به خود اطمینان ندارد نتیجه خوبی از تلاش‌های خود نمی‌گیرد.

داشتن انگیزه هم در چگونگی مطالعه و موفقیت بسیار مؤثر است. معلمان معمولاً دانش‌آموزانی را که انگیزه بیشتری برای یادگیری دارند، دانش‌آموزان موفق‌تری می‌دادند زیرا علاقه و انگیزه عامل بسیار مهمی در به خاطر سپردن درس‌ها و یادگیری آنها هستند. بنابر این تلاش برای افزایش انگیزه تحصیلی دانش‌آموزان عامل بسیار مهمی در موفقیت آنها خواهد بود.

برای ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان می‌توان به این نکات توجه داشت:
- طرح مطالب درسی به صورت پرسش‌های جالب، به‌گونه‌ای که دانش‌آموز هر چه بیشتر علاقه‌مند شود تا مطالب را به‌خوبی گوش کند و به آنها توجه داشته باشد.
- باید تلاش کرد تا در دانش‌آموزان احساس علاقه و نیاز به یادگیری به وجود آید.
- آنچه از دانش‌آموزان به عنوان هدف آموزشی انتظار داریم، ابتدا کاملا به صورت مشخص و دقیق برای آنها بگوییم.
- هنگام تدریس از خود بچه‌ها استفاده کنیم و با شرکت دادن آنها در بحث‌های آموزشی حواسشان را کاملا متوجه بحث کنیم.
- از لحاظ ظاهری و روانی کلاس را به محیط قابل اعتماد و اطمینانی برای بچه‌ها تبدیل کنیم تا از هر لحاظ در آن احساس آرامش و امنیت داشته باشند.
- قدردانی از کار دانش‌آموز و تشویق او باعث می‌شود کوشش بیشتری کرده و کارش را با علاقه بیشتری دنبال کند.
- هیچ‌گاه دانش‌آموزان را با هم مقایسه نکنید؛ در عوض شما می‌توانید با ایجاد رقابت بین آنها کاری کنید که به خاطر پیشرفت بیشتر، تلاش بیشتری کنند.

اضطراب امتحان

منظور از اضطراب نوعی حالت هیجانی ناخوشایند و مبهم است که با پریشانی، وحشت، هراس، تپش قلب، بی‌قراری و... همراه است. امتحان نیز نوعی ارزشیابی است که به طور معمول نباید باعث اضطراب و ترس دانش‌آموز شود.
اما هنگامی که فرد نسبت به کارایی، عملکرد و توانایی خود در شرایط امتحان یا در موقعیت‌هایی که در آنها نیز مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد دچار نگرانی و تشویش اضطراب می‌شود، می‌توان از اضطراب امتحان سخن گفت.
در واقع بعضی از دانش‌آموزان هنگام امتحان دچار تشویش شدید می‌شوند؛ قلبشان تند می‌زند، دست‌هایشان می‌لرزد، عرق می‌کنند و احساس می‌کنند که ذهنشان خالی است.

البته وجود اندکی اضطراب در انسان به عنوان یک حالت عاطفی و هیجانی نه تنها طبیعی است بلکه نبود آن می‌تواند مشکلاتی را هم به وجود آورد اما وقتی بیش از حد باشد باعث شکست می‌شود.
دانش‌آموزی که اضطراب امتحان دارد، به جای آنکه دقت و تمرکز خود را صرف پاسخ‌دادن به سؤالات امتحان کند، با افکار نامربوط و ناخواسته‌ای که در آن هنگام در مورد امتحان و پیامدهای منفی آن دچارش شده، کلنجار می‌رود و در نتیجه نمره پایینی می‌گیرد.
برای کاهش اضطراب امتحان می‌توانید به این توصیه‌ها توجه کنید:
- محیط خانه، مدرسه و جو عاطفی حاکم بر دانش‌آموزان باید دور از تنش‌های عاطفی و مشاجره و بگومگو باشد.
- باید از ایجاد رقابت ناسالم در میان دانش‌آموزان اجتناب کرد.
- انتظارات و توقعات والدین و معلمان از دانش‌آموزان باید متناسب با توانایی‌ها و استعدادهای آنها باشد.
- با توجه به اینکه نداشتن توجه و تمرکز نقش مهمی در اضطراب امتحان دارد، بنابر این آموزش این مسئله و جلب توجه لازم بین دانش‌آموزان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

مطالعه صحیح

مطالعه نیز مانند هر کار دیگری نیازمند استفاده از روشی درست است. رشد و شکوفایی اندیشه، توانایی‌ها و فرهنگ هر فرد به چگونگی مطالعه او بستگی دارد. اگر دقت کنیم درمی‌یابیم که علل پیشرفت نداشتن بسیاری از دانش‌آموزان این است که شیوه مطالعه آنها طبق روش‌ها و اصول صحیح مطالعه نیست و این لزوما به این معنا نیست که اینگونه افراد کم‌ مطالعه می‌کنند.بیشتر افراد تصور می‌کنند که برای یاد گرفتن مطالب اگر از روی متنی چند بار بخوانند، مطالب در حافظه آنها بهتر خواهد ماند اما این تصور درست نیست زیرا حتما خود شما هم شنیده‌اید که بعضی از دانش‌آموزان چندین بار دروس امتحانی‌شان را مرور می‌کنند ولی نمی‌توانند نتیجه خوبی بگیرند. پاسخ تا حدودی مشخص است؛ روش مطالعه و رعایت اصول آن نیز نقش مهمی در یادگیری و درک و فهم مطالب دارد.

بیشتر دانش‌آموزان از یک روش واحد مطالعه برای یادگیری استفاده می‌کنند، در حالی که در هر درسی روش مطالعه خاصی وجود دارد که با توجه به آن می توان به نتیجه مطلوب‌تری رسید. مثلاً یاد گرفتن و با خاطر سپردن درسی مانند ریاضی با تاریخ فرق دارد، حال آنکه بعضی دانش‌آموزان سعی می‌کنند به یک روش هر دوی این درس‌ها را حفظ کنند و به خاطر بسپارند.اغلب می‌بینیم 2دانش‌آموز، یکی با یک یا 2ساعت مطالعه در شبانه‌روز پیشرفت تحصیلی خوبی دارد و اما دیگری با 4ساعت مطالعه باز هم ضعیف است. دلیل عمده این موضوع هم شیوه مطالعه‌کردن آنهاست. بعضی دانش‌آموزان فکر می‌کنند هرچقدر بیشتر وقت صرف مطالعه‌ بکنند، قطعا موفق‌تر خواهند شد؛ درحالی که چگونگی وقت‌صرف‌کردن و دقت‌داشتن و تمرکزکردن روی مطالب بسیار مهم‌تر از مدت زمانی است که به این کار اختصاص می‌دهند.

در اینجا مواردی را ذکر می‌کنیم که رعایت آنها می‌تواند برای مطالعه بهتر مفید باشد:
- هدف: قبل از شروع مطالعه، حتما هدف را مشخص کنید. هدف از مطالعه می‌تواند شامل لذت‌بردن از یک داستان، فهمیدن یک مطلب، شرکت در کنکور یا آمادگی برای امتحان باشد که شیوه مطالعه این موارد کاملا با یکدیگر متفاوت است.
- برنامه‌ریزی: بیشتر برای کارهای روزمره و تصمیم‌های خود برنامه داشته باشید. برنامه‌‌ریزی، همت و پشتکار گام‌های اصلی برای رسیدن به موفقیت هستند. سعی کنید طبق برنامه‌ریزی خود پیش بروید و منظم باشید؛ اما اگر هم نتوانستید کل آن را در مدت زمان مشخصی تمام کنید، ناامید نشوید.

- تمرکز حواس: برای به خاطر سپردن یا به یاد‌آوردن هر مطلب باید تمرکز حواس لازم را داشته باشید؛ به عبارت دیگر درحالی که حواستان به کار دیگری است، حافظه شما هم نمی‌تواند مطالب را درست به‌خاطر بسپارد یا به‌یاد آورد.
- فهمیدن مطالب: حتی‌الامکان سعی کنید مطالب را کاملا بفهمید و بعد به‌خاطر بسپارید زیرا مطالبی که بدون فهمیدن فقط حفظ شوند، خیلی زود هم فراموش می‌شوند. البته سعی کنید زیاد به حافظه خود فشار نیاورید. بهتر است بعداز هر 45دقیقه مطالعه، 10دقیقه به ذهنتان استراحت دهید و با تنفسی عمیق، دوباره خود را برای مطالعه بهتر آماده کنید.

نقش خانواده و اجتماع

یکی دیگر از عوامل مهم در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان عوامل خانوادگی است. خانواده اولین مکانی است که کودک در آن زندگی می‌کند و تربیت می‌شود. مهم‌ترین عوامل خانوادگی در پیشرفت تحصیلی عبارتنداز: شرایط عاطفی و امنیت خانواده، شرایط اجتماعی و اقتصادی، تحصیلات و سطح فرهنگ خانواده، تعداد اعضای خانواده، اشتغال کودکان، اشتغال مادران و ارتباط بین اولیا و مربیان.

سطح تحصیلات و فرهنگ خانواده‌ها نیز در پیشرفت تحصیلی یا افت‌تحصیلی دانش‌آموزان مؤثر است. معمولا وقتی خانواده‌ها نمی‌توانند به‌دلیل نداشتن اطلاعات کافی به فرزندان خود کمک کنند، دانش‌آموزان نیز در مقاطعی دچار افت تحصیلی می‌شوند. ولی برای کاهش چنین مشکلی بهتر است چنین خانواده‌هایی، فرزندانشان را برای مطالعه درس‌های مدرسه زیاد به خود وابسته نکنند زیرا در غیراین‌صورت در سال‌های بالاتر- با توجه به نداشتن سطح آگاهی لازم والدین- دانش‌آموزان معمولا با افت تحصیلی مواجه خواهند شد.

یکی‌ دیگر از عوامل مؤثر در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان برخورداری از فضایی متعادل و هماهنگ در خانه و مدرسه است. محیط خانواده مناسب، الگوهای رفتاری صحیح را به کودکان آموزش می‌دهد و در آنان انگیزه و رغبت لازم را برای تحصیل به وجود می‌آورد. مدرسه نیز ضمن هدایت‌کردن دانش‌آموزان برای برخورداری از زندگی سازنده و خلاق اجتماعی، علم، دانش و مهارت کافی را به آنان می‌آموزد. بنابراین وظایف خانه و مدرسه نسبت به رشد و تربیت دانش‌آموزان متقابل و ممکن است ؛ یعنی اگر خانواده‌‌ای درگیر و علاقه‌مند به پیگیری وضعیت تحصیلی فرزند خود در مدرسه باشد و به این خاطر، رابطه خود را با مدرسه او مستحکم سازد، کودکان نیز با ذوق و شوق بیشتری تحصیل خواهند کرد و به موفقیت بیشتری هم دست خواهند یافت.